22 octubre 2014

Ars Latine et Graece scribendi et dicendi

Luigi Miraglia. Ars latine et Graece scribendi et dicendi.

VIII Jornadas de CulturaClásica.com. Mérida, 14 de abril de 2012.


BIBLIOGRAPHIA:


1) Colloquia Scholastica


Balboni G.- Neri E.: Colloquia Latino sermone conscripta, ad usum scholarum secundi ordinis, Ticci, Siena 1937.

Barlandus, H. (A. van Barlaand): Dialogi XLII. per Hadrianum Barlandum, ad profligandam e scholis barbariem utilissimi: Ad priorem editionem accesserunt tredecim dialogi. Eiusdem dialogi duo, post tredecim illos iam recens excusi. Item Augustini Reymarij Mechliniensis dialogus unus de ludo chartarum. Barlandi opusculum de insignibus oppidis inferioris Germaniae. Coloniae, apud Eucharium, anno MDXXX. (su Googlebooks l’edizione: Lutecia, apud Christianum Wechel, 1529).

Brown, R. T.: Modern Latin conversation, D. C. Heath and Company, Boston-New York-Chicago-London-Atalanta-San Francisco 1913.

Campanini, G., Latinae collocutiones. Ex aureis Latinitatis fontibus derivatae et tironibus propositae - Conversazioni latine. Ad uso delle scuole medie, Paravia, Torino 1937.

Capellanus, G. (pseudonimo di E. Johnson): Sprechen sie Lateinisch?: I ed. A. Koch, Leipzig 1890 (pubblicato innumerevoli volte in moltissime lingue; ora in ed. italiana con copioso apparato di note e indicazione delle fonti: G. Capellanus, Parlare latino oggi, a cura di E. Renna e C. Ferone, Ariello, Napoli 2000).

Castalio, S. (S. Chateillon): Dialogi sacri Latino-gallici, ad linguas moresque puerorum formandos. Liber primus, authore Sebastiano Castalione, Ginevra, Jean Girard, 1543 (I colloquia del Castellione, singolarmente immaginati come dialoghi tra personaggi biblici, a partire da Adamo ed Eva, ebbero varie edizioni, per es.: Colloquia sacra ad linguam simul & mores puerorum formandos libri quatuor, in quibus insigniores tam veteris, quam Novi Testamenti Historiae denarrantur, Parisiis, apud Babuty [...] M.DCC.XLVIII).

Colloquia quotidiana, or an introduction to familiar Latin conversation principally designed for the use of the schools, Pinnock and Maunder, London 1820.

Comenius, I. A. (J. A. Komenský): Schola Ludus, in: Opera didactica omnia, editio anni 1657 lucis ope expressa, sumptibus Academiae scientiarum Bohemo-slovenicae, Pragae 1957, vol. II, pars III, 830-1040 (si tratta in realtà di brevi operette teatrali scritte per la scuola, ma che possono esser considerate come dei colloquia). 

Corderius, M. (M. Cordier): Colloquiorum scholasticorum ad pueros in Latino sermone exercendos libri quattuor, 1564 (I Colloquia del Corderio ebbero infinite edizioni, fino all’Ottocento: per es.: Colloquiorum scholasticorum libri quatuor, auctore Maturino Corderio, ab ipso aucti, & recogniti, suis, quibusque dictionibus, adiectis accentibus [...] Londini ex Typographia societatis Stationariorum, 1608; Colloquiorum scholasticorum libri Quatuor: Authore Maturino Corderio, ab ipso aucti et recogniti, Edinburgi, excudebat Andreas Hart, 1618; Colloquiorum scholasticorum libri V. Serie nativa autoris, &c. cum Argumentis seu locis communibus, pietati, decoro et literis puerilibus longe emendatius iterum et cum ludicris puerorum Joach. Camerarii et Memoria Pythagorea &c. Ut et cum indice, Latine discentibus necessario, editi, Lipsiae, apud Jo. Samuel Heinsinn, MDCCXXXVIII; etc.)

Duncanus, M. (M. Donck): Praetextata Latine loquendi ratio, per Colloquiorum formulas, nunc ioculariter, nunc serio, studiosis pueris non modo bene loquendi, sed etiam bene vivendi modum praescribens, & miscens utilia dulcibus, Authore Martino Duncano Quempernate, Guormarianorum Pastore in Hollandia, Antuerpiae, apud Ioan. Latium typogr. iuratum [...], M. D. LII (I Colloquia del Duncano si segnalano, come le prime Formulae erasmiane, per la copia verborum, le mille maniere di variare la stessa frase: esercizio assai utile per chi voglia imparare davvero il latino).

Fischer-Lamberg, H.: Der Junge Goethe (neu bearbeitete Ausgabe in fünf Bänden), herausgegeben von Hanna Fischer-Lamberg, Band I, Walter de Gruyter & Co., Berlin, 1963, pagine 8 e seguenti [1].

Shirleius, I. (J. Shirley): EISAGWGH sive Introductorium Anglo-Latino-Graecum, complectens Colloquia Familiaria, Aesopi fabulas et Luciani selectiores mortuorum dialogos in usum scholarum, Londini 1656.

Erasmo da Rotterdam: Colloquia, progetto editoriale e introduzione di Adriano Prosperi; edizione con testo a fronte a cura di Cecilia Asso, Einaudi, Torino 2002 (la traduzione è spesso incerta e non sempre attendibile; ma il testo latino a fronte e le note sono certo utili).

Erasmus Roterodamus, D.: Familiarium colloquiorum formulae et alia quaedam per Desiderium Erasmum Roterodamum, Johann Froben, Basilea, 1518 (dei Colloquia d’Erasmo, com’è ovvio, si trovano in rete molte edizioni, oltre a quella elettronica del progetto stoa.org: per es., in Googlebooks: Colloquia familiaria ex recensione et cum notis perpetuis Petri Rabi [...], Norimbergae, in officina Felseckeriana 1784; Colloquia familiaria nunc emendatiora cum omnium notis [...], Bernae, apud Danilelem Tschiffeli, M. DCCIX; Colloquia, ed. cum scholiis selectis variorum, curavit G. Stallbaum, Lipsiae, MDCCCXXVIII, sumptibus Hinrichsii; Colloquia familiaria et Encomium Moriae, ad optimarum editionum fidem diligenter emendata [...] Karl Tauchnitz, Leipzig 1833, etc).

Fabbri, P.: Conversazione e composizione latina, Perrella, Napoli 1938.

Fornari, J.: Communia vitae: phrases et formulae ad latina colloquia instituenda, Typis Polyglottis Vaticanis 1920.

Grapheus, C. (C. Schryver):  Ex P. Terentii Comoediis Latinissimi colloquiorum flosculi ordine selecti, Michael Hillenius, Antuerpiae 1534.
Heyden, S.: Formulae Latine loquendi pueriles (1528; un'edizione del 1685 è disponibile ora in ristampa per i tipi della Klett, Stuttgart 1990).
Lange, I.: Tirocinii pars dialogica, continens centuriam colloquiorum, in “Vox Latina”, 92 e 93 (1988), p. 75-89 e 211-227.

Latin dialogues, collected from the best Latin writers for the use of schools, Smart and Cowslade, London 1803.

Levi, E.- Bini, A.: Il latino come lingua viva, Vallecchi, Firenze 1937.

Manutius, A. junior (A. Manuzio j.): Purae, elegantes et copiosae Latinae linguae phrases, Coloniae 1571 (moltissime altre edizioni, anno dopo anno; per es.: Elegantes et copiosae Latinae linguae phrases, Coloniae 1593 (ap. Joan. Gymnicum); Elegantes et copiosae Latinae linguae phrases, Lutetiae 1594 (ap. Joan. Le Preux), etc.

Mosellanus, P. (P. Schade): Paedologia, a cura di H. Michel, Weidmannsche Buchhandlung, Berlin 1906 (Lateinische Litteraturdenkmäler des XV. und XVI. Jahrhunderts Herausgegeben von Max Hermann, 18).

Mueller, J.: Idiomata linguae latinae, Cleveland, Ohio, 1896, fasc. I e II (locuzioni cesariane e ciceroniane). 

Noël, B. I.: Alterni sermones. Conversazioni italiano-latine, Federico & Ardia, Napoli 1937.

Paperini, C.: Impara a parlare e a scrivere nella lingua latina (scene, quadretti, lettere, dialoghi in latino con spunti grammaticali), La nuova scuola, Roma 1938.

Pasquetti, G.: Roma antica da vicino: dialoghi, scenette, spunti di conversazione latina, Sandron, Palermo-Milano 1936.

Pizzi, C.: Latinissantes (avviamento all'uso della espressione diretta in latino), Dante Alighieri (Albrighi, Segati & C.), Milano-Genova-Roma-Napoli, 1938.

Pontanus I. (J. Spanmüller): Pontani, J., de Societate Jesu Progymnasmatum Latinitatis, sive dialogorum volumen primum, cum annotationibus de rebus litterariis, editio octava cum indice [...] Ingolstadii, excudebat Adam Sartorius, anno M.D.IC.; IdemProgymnasmatum Latinitatis, sive dialogorum Volumen secundum, cum Annotationibus. De morum perfectione. Editio septima, cum indice [...] Ingolstadii, Excudebat Adam Sartorius, Anno M.D.IC.

Posselius, J.: OIKEIWN DIALOGWN BIBLION seu familiarium colloquiorum libellus Graece et Latine, J. Macock, Londinii 1671. 

Rossaeus, A.: Colloquia Plautina viginti, ex totidem M. Plauti Comoediis excerpta, & annotatiunculijs marginalibus illustrata: In quibus omnes Plautinae elegantiae in compendium contractae sunt, & usibus nostris accommodatae. Opusculum scholis, & linguae Latinae studiosis, ad intellegendum Plautum, Lucretium, Persium, Apuleium, aliosque obscuriores Authores utile & iucundum. Opera Alexandri Rossaei, Londini, excudebat J. Junius [...] 1646.

Schwieder, G.: Latine loquor, Herder, Romae-Friburgi Brisg.-Barcinone 1963.

Tempini, O.: Manuale di conversazione latina, Società editrice internazionale, Torino-Milano-Genova-Parma-Roma-Catania 1936.

Torre, A, van.: Dialogi familiares litterarum tironibus in pietatis, scholae, ludorum exercitationibus utiles et necessarii, Antverpiae 1657 (in Googlebooks l’edizione: Antuerpiae, apud Petrum Joannem Vander Plassche, MDCCLXIII).

Vitali, G.: Colloquia et fabellae, Vallardi, Milano 1932.

Vives, L.: Dialogos Latinos de Luis Vives (Exercitatio linguae Latinae) con Introducción, Notas, Vocabulario y un Apéndice alfabético-biográfico de C. Fernández, o. p., Editorial políglota, Barcelona, 1940 (Questa è solo una delle innumerevoli edizioni antiche e moderne delle Exercitationes del Vives. Su Googlebooks si possono vedere, per es., queste altre: Linguae latinae exercitatio: cum rerum et verborum memorabilium diligentissimo indice, Lugduni, Apud Seb. Gryphium, 1542; Colloquia, alioqui Latinæ linguæ exercitatio [...], Maceratae, ex Typographia Seraphini Paradisi, 1666.

2) Iuncturae verborum et phraseologiae

Bonino, G. B.: Dizionario metodico e fraseologia della lingua latina, R. Giusti, Livorno 1907.

Bonino, G. B.: Esercizi sul dizionario metodico e fraseologia latina, R. Giusti, Livorno 1909.

Doletus, S. (E. Dolet): Phrases et formulae linguae latinae elegantiores Stephano Doleto auctore [...] cum privilegio Caesareo, Josias Richelius, Argentorati M. D. XCVI (in Googlebooks).

Lipparini, G.: Vita romana - Nomenclatura e frasi, Signorelli, Milano 1962.

Luciano, L.: Nuovissimo vocabolario fraseologico italiano-latino, Paravia Torino-Milano-Padova-Firenze-Roma-Napoli-Palermo 1940 (nuova ed. a cura di A. Traina, Pàtron, Bologna 1962).

Nizolius, M. (M. Nizzoli): Lexicon Ciceronianum, ex recensione Alexandri Scoti [...] Accedunt Phrases et formulae linguae Latinae ex commentariis Stephani Doleti, Iuxta editionem Jacobi Facciolati, tom. III, J. F. Dove, Londinii, MDCCCXX (in Googlebooks).

Meissner, C.: Phraséologie Latine, Klincksieck, Paris 1942 ( ed. originale: Lateinische Phraseologie / fur den Schulgebrauch bearbeitet von Carl Meissner, Teubner, Leipzig, 1880; ed. italiana: C. Meissner, Fraseologia latina ad uso delle scuole secondarie, recata in italiano da Giuseppe Coceva, Loreto Pasqualucci, Roma 1889; ed. inglese: Latin Phrase book, dalla Duckworth & C., London 1981; l’attuale edizione tedesca, a cura di Christina Meckelnborg, ha impoverito l’impianto originale, limitando la selezione del materiale fraseologico praticamente al solo Cicerone).

Pareus, J. Ph.:  Calligraphia Romana: in quâ velut thesavro linguae Latinae omnes phrases, et formulae elegantiores, quotquot exstant in optimis linguae Romanae classicis auctoribus [...] disponuntur, Francofurti, ex Officina Haeredum I. Rosae, 1620.

 Robertson, W.: A Dictionary of Latin phrases, comprehending a metodical digest of the various phrases from the best authors [...], for the more speedy progress of students in Latin composition [...], London, A. J. Valpy, 1829 (in Googlebooks). 

Schönberger, O.: Lateinische Phraseologie, Carl Winter- Universitätverlag,  Heidelberg 1979.

Schorus, A. (A. Schore): Phrases linguae Latinae, ratioque observandorum eorum in auctoribus legendis, quae praecipuam ac singularem vim aut usum habent [...], Coloniae Agrippinae, apud Gosvinum Cholinum, anno M.D.XCV (in Googlebooks).

Thesaurus locutionum Latinarum in: “Latinitas” dal n° 1 (1983) al n° 2 (1986) in 14 fascicoli.

Vladeraccus Ch. (Ch. Vladeracken, van): Selectissimae Latini sermonis phrases ex uno soloque Cicerone Belgice et Gallice redditae; item formulae epistolis conscribendis utilissimae, ex eodem Cicerone collectae per Christophorum Vladeraccum Ducissilvium, Antuerpiae, ex officina Plantiniana, apud viduam & filios Ioannis Moreti, M.DC.XIII (in Googlebooks).


3) Historiae litterarum

De Rosa, E.: De litteris Latinis commentarii libri V ad criticam artis rationem exacti, Radio (di G. Ricevuto), Trapani 1927.

D'Elia, A.: Latinarum litterarum historia, M. D'Auria, Napoli 1964.

Harless, H.: Lineamenta historiae Graecorum ac Romanorum litterariae scholarum in usum, Lemgoviae, sumtibus Meyerianis, 1827 (su Googlebooks).

Mamone, G.: Latinarum litterarum historiae, Signorelli, Milano 1951.

Vallauri, T.: Historia critica litterarum Latinarum, Augustae Taurinorum, ex officina regia, 1860 (delle varie edizioni dell’Historia del Vallauri, segnaliamo questa ch’è su Googlebooks. Le dure parole di svalutazione di quest’operetta scritte dal Pasquali[2] sono senz’altro vere, anche se qualche utile spunto può in questo libbriccino trovarsi).

Weytingh, H.: Historia Graecorum et Romanorum litteraria ad usum scholarum Belgii accommodata [...], Mechliniae, apud P.-J. Hanicq [...], 1831 (su Googlebooks l’edizione intitolata Historia Graecorum et Romanorum literaria, Hagae Comitum, ap. viduam J. Allart et socios, MDCCCXXII).


4) De stilo exercendo et eloquentia latina comparanda


Erasmus Roterodamus, D.: De copia verborum libri duo, in usum scholae Paulinae, Londinii, imprimebat J. F. Dove, 1823 (su Googlebooks).

Hadrianus Cardinalis (A. Castellesi).: Hadrianus TT. S. Chrysogoni, S. R. E. Presb. Cardinal. Botoien(sis), De sermone Latino et modis Latine loquendi [...], Parisiis, apud Simonem Colinaeum, 1534 (su Googlebooks).

Haacke H. A.: Lateinische Stilistik für die oberen Gymnasialklassen [...], Weidmann, Berlin1875.

Goclenius, R.: Analecta observationum studio et opera Rodolphi Goclenii [...], Lichae in comitatu Solmensi, Typis Nicolai Erbenii M. D. XCVIII (su Googlebooks).

Gifanius O. (Giffen, H, van): Oberti Gifani Observationes singulares in linguam Latinam, Francofurti, in officina Cunradi Eyfridi, Anno MDCXXIV (su Googlebooks).

Lange, C. H.: M. Car. Henr. Langii, Institutiones stili Romani secundum disciplinam veterum praeceptis et exemplis adornatae [...] Lubecae, sumtibus Ionae Schmidt, MDCCXXXXV (Su Googlebooks).

Linacre, Th.: Thomae Linacri Britanni De emendata structura Latini sermonis libri VI, cum indicatione locorum, unde exempla ab autore adducta fuerunt [...], Lipsiae anno MDLXXVII (Su Googlebooks).

Nägelsbach, C. F.: Lateinische Stilistik für Deutsche: Ein sprachvergleichender Versuch, C. Geiger, Nürnberg, 1865 (su Googlebooks).

Elegantiae Latinae, or Rules and exercises illustrative of elegant Latin style [...] Eleventh edition [...], London, A. J. Valpy, 1837 (su Googlebooks).

Bernini, F.: Latino vivente, SEI, Torino-Milano-Genova-Parma-Roma-Catania 1937.

Springhetti Ae.: Institutiones stili Latini, Pontificia Universitas Gregoriana, Romae 1954.

Gandino, G. B.: Lo stile latino, Paravia, Torino1943.

Paoli, U. E.: Scriver latino, Principato, Milano-Messina 1948.

Paoli, U. E.: Index emendatae Latinitatis, Le Monnier, Firenze 1964.

ErasmoIl Ciceroniano o dello stile migliore, a cura di A. Gambaro, La Scuola, Brescia 1965.

Doletus, S. (E. Dolet): De imitatione ciceroniana, adversus Desiderium Erasmum Roterodamum, pro Christophoro Longolio, Seb. Gryphum, Lugduni 1585.


5) Synonyma Latina

Comenius, I. A. (J. A. Komenský), Lexicon atriale Latino-Latinum, simplices et nativas rerum nomenclationes, e Ianua linguae Latinae jam notas, in elegantes varie commutare docens, Amstelodami, apud Joannem Janssonium, MDCLVIII (in Googlebooks).

Doederlein, L., Lateinische Synonyme und Etymologieen, Vierter Theil, Leipzig 1831, bei Friedr. Christ. Wilh. Vogel (in Googlebooks)

Fava, D., I sinonimi latini, Reprint Hoepli (Milano 1910) Cisalpino-Goliardica, Milano 1976.
Gardin Dumesnil, J.-B., - Achaintre N.-L., Synonymes latins et leurs différentes significations, avec des exemples tirés des meilleurs auteurs, à l'imitation des synonymes françois de l'Abbé Girard, A. Delalain, Paris 1821.
Gardin Dumesnil, J.-B., Latin synonyms with their different significations and examples taken from the best Latin authors, (tr. ingl. di J. M. Gosset), second edition, London, Whittaker - Baldwin - Cradock and Joy - Cuthell - Ogle, Duncan and co. - Nunn, 1819 (in Googlebooks).

Pelegromius, S. (S. Pelgrom): Synonymorum sylua olim a Simone Pelegromio collecta, & alphabeto Flandrico ab eodem authore illustrata nunc autem e Belgarum sermone in Anglicanum tranfusa, & in alphabeticum ordinem redacta per H.F. & ab eodem denno multis locis emendata & aucta. Accesserunt huic editioni synonyma quaedem poetica in poesi versantibus perquam necessaria, Excudebat Iohannes Harison impensis, Londini, apud Iohannem Billium 1619.

Perugini, A.: Dizionario latino-italiano, Libreria editrice Vaticana, Città del Vaticano, 1976.

Popma, A. (Popmen, A., von):  Ausonii Popmae Frisii De differentiis verborum libri IV et de usu antiquae locutionis libri duo [...], Anstelodami, Sumptibus Iohannis Jansonii Junioris, 1654 (in Googlebooks).

Regia Parnassi seu Dictionarium poeticum, più volte ristampato e ampliato; p. es. Piscopo, Neapoli 1861. Sulla rete (in Googlebooks) è facile trovare un omologo della Regia, ch’è l’opera intitolata Gradus ad Parnassum, in varie e diverse edizioni.

Schorus, A. (A. Schore): Thesaurus Ciceronianus linguae Latinae: in usum et gratiam studiosae iuventutis jam olim collectus per Antonium Schorum [...] Cum gratia et privilegio Caesareo, Argentorati, Typis Josiae Rimelii haeredum, anno M. DC. XVIII (in Googlebooks).

Wagner, F.: Universum Phraseologiae Corpus congestum, Augustae Vindelicorum 1718, (editio  emendata et aucta a. 1745);
n  Universa Phraseologia Latina ab eodem secundis curis Sallustiana, Cesareana, Liviana, Corneliana, etc. Phraseologiis ac denique indice verborum quae in foro militari civili sacroque obtinent locupletata et ad usum juventutis litterarum studiosae accommodata. Editio novissima, auctior et emendatior, Augustae Vindelicorum, sumptibus Matthaei Rieger p.m. filiorum, MDCCXCII (in rete su Googlebooks; sempre in Googlebooks c’è anche la buona edizione con prefazione di M. Span: Viennae et Tergesti apud Iosephum Geistinger Typographum, 1824).
n  Lexicon Latinum seu a P. Franc. Wagner, Societatis Jesu, Universae Phraseologiae Corpus Congestum [...] cui triplex additur index: alter vocum barbararum, alter vocum quae in foro militari, civili sacroque obtinent, tertius Gallico-Latinus, Nova Editio accuratissime recognita, aucta et de Germanica nunc primum in Gallicam linguam translata a P. Aug. Borgnet, ejusdem Societatis, in collegio Ambianensi magistro, Brugis, MDCCCLXXVIII (in rete all’indirizzo www.grexlat.com/biblio/wagner/index.html).

               




[1] È interessante per vedere come anche il Goethe imparò il latino per mezzo di colloqui e sistemi attivi (anzi, a sentir lui, “senza metodo”, ossia in maniera del tutto naturale): cfr. W. Goethe, Dichtung und Wahrheit, parte I, libro I: “Die Grammatik mißfiel mir, weil ich sie nur als ein willkürliches Gesetz ansah; die Regeln schienen mir lächerlich, weil sie durch so viele Ausnahmen aufgehoben wurden, die ich alle wieder besonders lernen sollte. Und wäre nicht der gereimte angehende Lateiner gewesen, so hätte es schlimm mit mir ausgesehen; doch diesen trommelte und sang ich mir gern vor.”[La grammatica non mi piaceva, perché la consideravo solo una legge arbitraria, le regole mi sembravano ridicole, perché venivano scalzate da tante eccezioni che mi toccava di studiare a parte. E se non fossero stati i princìpi di latino in rima, avrei fatto una gran brutta figura; ma quelli amavo ricantarmeli spesso da me.] Parte II, libro VI: So hatte ich denn das Lateinische gelernt wie das Deutsche, das Französische, das Englische, nur aus dem Gebrauch, ohme Regel und ohne Begriff.[...] mir schien alles natürlich zuzugehen, ich behielt die Worte, ihre Bildungen und Umbildungen in Ohr und Sinn, und bediente mich der Sprache mit Leichtigkeit zum Schreiben und Shwätzen  [Così avevo imparato il latino come il tedesco, il francese, l’inglese solo per pratica, senza rgole e senza metodo... a me pareva che tutto procedesse naturalmente, ritenevo nell’orecchio e nella mente le parole, la loro formazione e flessione e mi servivo con facilità della lingua per scrivere e per chicchierare. Trad. di E. Sola].

[2] “Un’opera antiquata fin da quando vide la luce, scarsa di dottrina e di gusto, ricca solo di presunzione” (G. Pasquali, Pagine stravaganti, Sansoni, Firenze 1968, vol. I, p. 173-174). Naturalmente il Pasquali si riferisce al contenuto, scarno e povero, non certo alla forma latina.